گذری بر رهگذری (حول نظریاتی در باب تقابل احساس و عقل)
حداقل برای خودم خیلی جالب بود که وقتی مقایسه کردم اولین مطلبی که تو این وبلاگ گذاشتم و مطالبی که اخیرا تحت عناوین انسان الگوریتمی و آبریزش یا ویروس نشر کردم. خواننده اگر این مطالب را از سر حوصله بخواند متوجه تفاوت عظیم آن ها می شود. زمانی که مطلب «یا عشق یا عقل، نه هر دو» را نوشتم چنان عقیده داشتم که احساس ما بسیار گمراه کننده است و لذا ما عقل را قربانی احساس می کنیم و در نتیجه باید دو راه انتخاب کنیم و آن این که یا عقل را انتخاب کنیم و یا احساس را. که البته در این مطلب عقل با ارزش تر در نظر گرفته می شود و راه پیشنهادی نیز عقل است. مسئله آن جا جذاب می شود که در دو مطلب اخیر انتشار یافته شده اگر چه همچنان از عقل دفاع می شود ولی ورود احساس و عشق به معادله ی زندگی و از آن مهم تر جایگاه مهم ایشان بیشتر یافت می شود. گویا خیابانی یافته ایم که دیگر دو راهی واگرای احساس و عقل را در پی ندارد.
نکته ی جالب، جدای از بحث احساس و عقل و تقابل و تسامحشان، گذری است که در این چند سال بر این نویسنده ی حقیر برآمده است. آن هم آن چنان که در تناقض با نظر اولیه رسیده است. لذا بالمال نویسنده نظر متاخر خود را قبول دارد و عدم حذف مطلب اول صرفا به این نیت است که پذیرش اشتباه و عدم انکار اشتباه امری است به شدت مورد نیاز و چه درسی با ارزش تر از یک مثال از این پذیرش و عدم انکار.
توجه به این نکته از این نظر نیز حائز اهمیت است که حتی خبرگان و دانشورزان و دانشمندان و اهل فلسفه نیز باید در نظر خود چنان مداقه کنند که دچار دوالیتی یا دوگانه انگاری در تفکرات خویش نشوند. اشتباه این نویسنده که در این جا کاملا به آن اذعان دارد در این بوده است که در مسئله ی مذبور دو راه را آنتی تز و یا به تعبیری ساده متناقض یافته که به هیچ طریقی با هم پیوند نخواهند خورد و یا به هیچ روی به هیچ سنتزی دست نخواهیم یافت. البته بر اهل منطق و فلسفه پوشیده نیست که قطعا موارد متناقض غیر قابل سنتزی وجود دارند. همانند باور بر سر خورشید نیست و خورشید هست، خدا نیست و خدا هست، من عارف نیستم و عارف هستم (خورشید و خدا و عارف در این جا مشترک لفظی نیستند). البته که چنین تناقضاتی پیوند نخواهند خورد و این بر کسی پوشیده نیست. مسئله آن جاست که دو امر را متناقض در نظر می گیریم ولو اینکه در جزء البته متناقض هستند ولی در کل می توانند ترکیب شوند لذا وقتی از عدم ترکیب آن ها در جزء اطمنینان کسب می کنیم رای به عدم ترکیب آن ها در کل می دهیم.
به تعبیری دیگر شاید در هر عملی عقل مقابل احساس قرار گیرد ولی برای هر عمل این گونه است نه برای مجموعه ی اعمال ما در تمام مدت زندگی. به تعبیر دیگر تفکیک انتخاب ها و اعمالمان بنا به موقعیتشان و استفاده از عقل برای دسته ای از اعمال و انتخاب احساس برای دسته ی دیگری از اعمال، عملا شدنی و لذا منطقی و بدون تناقض است. لذا در این جا اگر نگوییم در این امر کلی، عقل با احساس ترکیب نشده است قطعا اشتباه کرده ایم. شاید قدما در این اشتباه نکرده اند که عقل را در مقابل احساس قرار داده اند آن هم برای هر عمل. ولی در تعمیم آن برای تقابل عقل و احساس در کل زندگی که مجموعه ای از اعمال و انتخاب های ماست قطعا اشتباه کرده اند.
لذا حاصل تربیتی ما این چنین است که اگر عشق و احساس را نیز قبول نکنیم به عقل رو میاوریم. و یا اگر عشق و احساس را قبول کنیم عقل را لگدمال خواهیم کرد. و عمق فاجعه آن جاست که این تصمیم را برای کل زندگی می گیریم. لذا این دو گانه انگاری و طرد شق ثالث، رابع و ... (یعنی همان حذف امکان های متفاوت بیشتر از دو تا) از موارد مهمی است که نظریه پردازان، ایده پردازان و متفکران ما را تهدید میکند. ما چه بپذیریم و چه نپذیریم (و چقدر به سود ما است که بپذیریم) حاصل تربیتی دوگانه انگاریم چه خود را احساسی بیابیم و چه خود را منطقی. و خطری بزرگ در این دوگانه انگاری متوهم، است که باید بدان توجه کنیم و از گزند آن محفوظ بمانیم. وگرنه به جریان های رادیکالیسم خوش آمد گفته ایم.
